پس از تولد موفق نوزاد ناشی از لقاح خارج رحمی، فن آوری های نوین لقاح خارج رحمی بصورت گسترده رشد و توسعه پیدا کرد و امید به فرزند آوری را برای زوجینی که علی رغم درمان های دارویی و جراحی عقیم شناخته می شدند را افزایش داد.
بنابر گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) حدود 10 الی 15 درصد زوج های جهان با مشکل ناباروری مواجه بوده نیازمند بهره گیری از روش های کمک بارداری نظیر (ART) بودند. ضعف در تعداد و یا مورفولوژی اسپرم ها، اختلال در تخمک گذاری، فقدان لوله های رحمی سالم جهت باروری تخمک و عبور جنین، زمینه را برای حذف قسمتی از دستگاه تولید مثل از نظر آناتومیک یا فیزیولوژیک و انجام آن توسط فن آوری های لقاح خارج رحمی فراهم می نماید.
بطور مثال در روش IUI با حذف نقش سرویکس، اسپرم متحرک و شسته شده مرد مستقیم به داخل رحم تلقیح می گردد. در حالیکه در روش IVF یا لقاح خارج رحمی با حذف نقش سرویکس و لوله های خارج رحمی، اسپرم شسته متحرک در محیط آزمایشگاهی مناسب در مجاورت تخمک امکان لقاح می یابد. و در روش ISCI حتی اسپرم بدون تحرک مشابه روش IVF به تخمک تزریق شده و پس از شکل گیری جنین به رحم منتقل می شود.
در برخی موارد به جهت عدم وجود اسپرم سالم و یا تخمک سالم و یا عدم وجود مادرزادی رحم (سندروم راکی تانسکی) و یا در اشکال دیگر نظیر هیسترکتومی به دلیل ابتلای فرد به فیبروز یا تومور، نقص در رحم، ابتلای فرد به بیماری های قلبی، سرطان، لوپوس، دیابت پیشرفته، سابقه سقط مکرر و … موجب می شود که حتی با لقاح خارج رحمی، امکان باروری زوج میسر نشود. در حالیکه با استفاده از رحم شخص ثالث زمینه برای رفع مشکل ناباروری زوج فراهم می شود.
انواع رحم جایگزین
بطور کلی روش درمان جایگزین رحمی براساس منشا تخمکی که برای جنین استفاده می شود به دو گروه عمده تقسیم می شود:
روش جایگزینی نسبی
در این روش بارداری بانوی صاحب رحم، در نتیجه لقاح آزمایشگاهی تخمک وی با اسپرم همسر زن نابارور حاصل می شود. در این روش، بانوی صاحب رحم از نظر ژنتیکی به کودک وابسته بوده و مادر بیولوژیکی محسوب می شود.
روش جایگزینی کامل
در این روش تخمک و اسپرم زوج نابارور به روش لقاح خارج رحمی به جنین تبدیل شده و ضمن هماهنگ نمودن دو سیکل بانوی نابارور متقاضی رحم جایگزین و بانوی صاحب رحم، جنین حاصل به رحم جایگزین انتقال می یابد. در این روش بانوی صاحب رحم، جنین را تا زمان زایمان در رحم خود حمل می نماید.
انواع روش های جایگزین رحمی
بطور کلی بر اساس جایگزینی اسپرم، تخمک و یا رحم شخص ثالث در لقاح خارج رحمی در روش سنتی، جایگزین رحمی به انواع متعدد تقسیم می شود:
1- بانوی صاحب رحم از طریق ارتباط جنسی همسر زوج نابارور باردار می شود.
2- اسپرم شسته شده همسر زوجه نابارور مستقیما به رحم بانوی صاحب رحم منتقل می شود.
3- جنین حاصل از تخمک بانوی صاحب رحم و اسپرم همسر زوجه نابارور به رحم بانوی صاحب رحم انتقال می یابد.
در هر سه روش، بانوی صاحب رحم، مادر بیولوژیکی/ ژنتیکی نوزاد به حساب می آید و همسر زوج نابارور پدر بیولوژیکی محسوب می گردد.
در گروه دوم، زوجه نابارور از داشتن رحم محروم بوده و همسر زوجه نابارور نیز از داشتن اسپرم سالم محروم است.
در این صورت روش های ذیل مطرح می گردد.
1- اسپرم شسته شده غیر، (اهدایی) مستقیما به رحم بانوی صاحب رحم منتقل می شود. (IUI)
2- جنین حاصل از تخمک همسر زوج نابارور با اسپرم (اهدایی) به رحم بانوی صاحب رحم (IVF/ICSI) منتقل می شود.
در دو روش فوق، زوج نابارور به عنوان مادر بیولوژیکی/ ژنتیکی نوزاد محسوب می گردد در حالی که همسر زوج نابارور هیچکونه ارتباط بیولوژیکی/ ژنتیکی با فرزند حاصل ندارد.
در گروه سوم زوج و زوجه نابارور از داشتن گامت و (اسپرم/ تخمک) متعلق به خود محروم اند که در این صورت روش های دیل مطرح است.
1- اسپرم شسته شده غیر (اهدایی) مستقیم به رحم بانوی صاحب رحم منتقل می شود. (IUI)
2- جنین حاصل از تخمک بانوی صاحب رحم با اسپرم غیر (اهدایی) به رحم بانوی صاحب رحم انتقال می یابد. (IVF/ICSI)
3- جنین حاصل از اسپرم و تخمک متعلق به زوج قانونی (اهدای جنین) با استفاده از فن آوری لقاح خارج رحمی (IVF/ICSI) به رحم بانوی صاحب رحم انتقال می یابد.
4- جنین حاصل از اسپرم غیر (اهدایی) و تخمک غیر (اهدایی) با استفاده از فن آوری لقاح خارج رحمی (IVF/ICSI) به رحم بانوی صاحب رحم انتقال می یابد.
در چهار روش فوق، زوجین نابارور هیچ گونه ارتباط بیولوژیکی/ژنتیکی با نوزاد حاصل نخواهند داشت.
جایگزینی در تمام روش¬های نه گانه فوق بر اساس قراردادی صورت می پذیرد که بر مبنای آن بانوی صاحب رحم موظف است فرزند حاصل را پس از تولد به زوجین نابارور تحویل نماید. در روش های فوق، آگاهی و عدم آگاهی بانوی صاحب رحم از ماهیت شکل گیری جنین و چگونگی فراهم آمدن گامت (اسپرم و تخمک)، آثار فقهی، حقوقی، روانی و اجتماعی متفاوتی را متقابلا برای زوجین نابارور، بانوی صاحب رحم و فرزند حاصل به دنبال خواهد داشت.
ضرورت استفاده از روش جایگزینی رحمی
در جایگزینی رحمی، زوجین نابارور برای حفظ بنیان خانواده و جلوگیری از تلاشی آن، به دلایل متعدد پزشکی مجبور به انتخاب یکی از روش¬های فوق جهت درمان ناباروری و داشتن فرزند می گردند:
الف) عدم وجود مادرزادی رحم به دلیل اختلال در تكامل مجاری مولرین در دوران جنینی (سندرم راکی تانسكی و ….)
ب) عدم وجود ثانویه رحم در زن به دلیل هیسترکتومی (برداشتن رحم) و به علت ابتلای رحم زن به فیبروم، تومور و …
ج) ابتلای زن به بیماری های زمینه ای و مزمن نظير بیماری های اتوایمیون، قلبی و سرطانی که بارداری و استفاده از رحم، سلامتی وی را با تهدید جدی مواجه می نماید.
د) ابتلای زوجه به سقط های مکرر که منجر به ناباروری و توقف خودبخودی بارداری گردیده است. در این حالت، رحم زوج نابارور توانایی حفظ و نگهداری جنین حاصل را تا پایان دوران بارداری ندارد.
ه) عدم موفقیت در تکرار درمان ناباروری به روش لقاح خارج رحمی. در این حالت به دلایل ناشناخته، رحم، توانایی باروری با حفظ و نگهداری جنین را تا پایان دوران بارداری نخواهد داشت.
پیشرفت فن¬آوری های لقاح خارج رحمی و فراهم آمدن امكان استفاده از روش های متعدد درمانی در جایگزینی رحمی به دلایل ناباروری زوج و ضرورت¬هایی که زوج را مجبور به انتخاب باروری شخص ثالث می نماید، در عرصه¬های مختلف باورهای مذهبی، اخلاقی، جامعه شناختی، روانشناختی و حقوقی موجب بروز پرسش ها و مشکلاتی گردیده که در موارد بسیاری همچنان بی¬جواب مانده و مستلزم مطالعات همه جانبه و تحقیقات گسترده است. از نظر فرهنگی، اعتقادی و اخلاقی، استفاده از جایگزینی رحمی زمانی امکان پذیر است که زوج، به دلیل مشکل ناباروری خود و بر اساس ضرورت، این روش ها را انتخاب نمایند.
معمولا مجوزهای شرعی در بکارگیری روش های باروری شخص ثالث با لحاظ ضرورت نیاز زوجین نابارور به استفاده از این درمان ها صورت پذیرفته است و در این ارتباط، اسلام (به ویژه مذهب تشیع) با دید بسیار بازتری نسبت به موضوع رحم جایگزین، اهدای گامت جنین برخورد نموده است. بنابراین، به نظر می رسد که هرگونه انديكاسيون غیر پزشکی در استفاده از این روش های درمانی با مشکلات اخلاقی و شرعی روبه رو خواهد بود. به دنبال فراهم آمدن امکان بکارگیری روش های لقاح خارج رحمی و باروری شخص ثالث در کشور، پژوهشکده ابن سینا، استفتائاتی را از مراجع عظام در خصوص رحم جایگزین به عمل آورد. اجماع نظر مراجع عظام بر جواز تشكيل آزمایشگاهی جنین زوج نابارور متقاضی رحم جایگزین و عدم جواز امتناع بانوی صاحب رحم از تحویل فرزند حاصل به زوج نابارور پس از زایمان است.